Max Havelaar of de koffieveilingen der Nederlandsche handelsmaatschappij

In 1976 kwam Max Havelaar uit als eerste Nederlandse bioscoopfilm over het koloniale verleden. De film, geregisseerd door Fons Rademakers – één van Nederlands bekendste regisseurs – sleepte veel prijzen in de wacht. Behalve Indonesische acteurs deden bijna alle bekende Nederlandse acteurs uit de jaren zeventig mee aan de film. In de film is het verhaal van Multatuli’s Max Havelaar in grote lijnen behouden. Toch zijn er ook belangrijke verschillen te constateren.

Die verschillen hebben op de eerste plaats te maken met het andere medium. Woorden zijn nu eenmaal geen beelden en een boek werkt anders op ons in dan een film. Bij een verfilming zijn geprinte woorden omgezet in beeld en geluid; kijkers worden daarom via meerdere zintuigen aangesproken. Of men nu in een donkere bioscoop of achter het beeldscherm thuis zit te kijken, altijd zal de combinatie van beelden met muziek, gesproken tekst en geluiden een ander effect hebben dan wanneer men een boekje in een hoekje leest. Bovendien kan niet alles wat in woorden gezegd kan worden, direct vertaald worden in beeld. Naast de verschillen die door het gebruik van verschillende media worden veroorzaakt, zijn er in de film ook veranderingen doorgevoerd die niet zozeer met het proces van verfilming te maken hebben. Deze wijzigingen moeten veeleer worden toegeschreven aan het verstrijken van de tijd en aan veranderde politieke inzichten. Het zijn deze ideologische verschillen tussen boek en film die het meest de aandacht trekken.

Het opsporen van de verschillen tussen boek en film is interessant omdat daarmee duidelijk wordt hoe het geschiedbeeld sinds 1860 is veranderd. In de film zijn figuren verdwenen, maar ook toegevoegd. Gebeurtenissen die in het boek voorkomen, zijn weggelaten omdat ze niet pasten in de beoogde filmplot of eenvoudigweg niet in beeld zijn te brengen. Anderzijds zijn er scènes ingelast die je tevergeefs zult zoeken in de brontekst. Met elkaar dragen die veranderingen bij aan een verschuiving die de film een andere betekenis geeft dan het boek. De film Max Havelaar benadrukt de betrokkenheid van het koloniaal bestuur bij de uitbuiting van de Javaanse bevolking. Veel meer dan in het boek legt de film dus het accent op het corrupte gedrag van Nederlanders. In die accentverschuiving ligt een verwijzing naar veranderde denkbeelden over het koloniale verleden sinds de publicatie van Multatuli’s boek. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw vond een omslag plaats in de denkbeelden over het verleden die men tot dan toe in Nederland had.Het was de roerige tijd van Black Power en maatschappijkritische vrouwen- en homobewegingen. Een belangrijk aspect van het toenmalige revolutionaire elan lag in de openlijke veroordeling van het optreden van de VS in Vietnam. In het kielzog van die kritiek begon ook de collectieve visie op het Nederlandse kolonialisme te veranderen. 

Een van de belangrijkste feiten waarin het boek en de film verschillen is dat het verhaal in het boek volledig verteld wordt door Droogstoppel en Stern en in de film niet. Alleen aan het begin komt Droogstoppel in beeld als Max Havelaar hem zijn geschriften aanbiedt.
De film begint met een scène dat Droogstoppel in de kerk zit tijdens de preek van dominee Wawelaar. De film eindigt met weer een scène waarbij Droogstoppel in de kerk zit, maar nu dat er een psalm wordt gezongen die de gelijkheid en de rechten van mensen bezingt. Dit komt nogal ironisch over omdat daarvoor net het verhaal van Havelaar was afgelopen waarbij hij tegenover een schilderij van de koning verklaart dat er 30 miljoen onderdanen worden onderdrukt en uitgezogen in Indië.
Het verhaal van Saïdjah en Adinda is in de film vervlochten met het verhaal van Max Havelaar. Beide verhaallijnen zijn best wel hetzelfde als in het boek.

Het belangrijkste verschil tussen een film en een boek van hetzelfde verhaal is meestal dat de film veel duidelijker en levendiger is. Dat is natuurlijk niet zo gek. Het is bij dit verhaal bovendien zo dat het taalgebruik in het boek ouderwetser is dan in de film. Daaruit blijkt dat er aan de spreekwijze van het Nederlands sinds de tijd dat het boek geschreven is, niet veel veranderd is, maar aan de schrijfwijze wel. Aan het eind van het boek vertelt de schrijver dat hij het boek opgedragen wordt aan koning Willem III. Hij vertelt daarbij welk onrecht hem en de Indonesiërs wordt aangedaan. In de film doet Max Havelaar hetzelfde, alleen dan tegenover een schilderij van de koning, in de residentie van de Gouverneur-generaal.

Als gevolg van het feit dat de film is ontstaan in de maatschappijkritische jaren zeventig van de vorige eeuw draagt hij een duidelijke anti-koloniale boodschap uit: Indië is uitgebuit en geëxploiteerd onder de verantwoordelijkheid van de Nederlandse kolonisator. De nadruk op de betrokkenheid van het koloniale bestuur bij de uitbuiting van de Javaanse bevolking is daarom het belangrijkste verschil tussen Multatuli’s boek en de film. In tegenstelling tot Multatuli’s bedoeling in 1860, omvat de film van 1976 een anti-koloniale aanklacht.